Theo một số nghiên cứu đã chỉ ra, mô hình nhà trường có năng lực tự chủ khi và chỉ khi bảo đảm các điều kiện: đã được kiểm định và công nhận về chất lượng; thực hiện trách nhiệm giải trình công khai, minh bạch và trung thực; tự chủ về chuyên môn (chọn sách giáo khoa, nội dung, cách dạy, cách học, cách đánh giá trong phạm vi những quy định của chương trình giáo dục phổ thông); tự chủ về nhân sự trong tuyển dụng, sử dụng, bổ nhiệm, đãi ngộ giáo viên; tự chủ về tài chính. Bên cạnh đó,  Nghị quyết số 29-NQ/TW về đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo cũng đặt ra yêu cầu tách quản lý nhà nước với quản trị cơ sở giáo dục, tạo điều kiện cho các nhà trường từng bước thực hiện tự chủ giáo dục. Tuy nhiên, do những hạn chế về nhận thức, tư duy, cơ chế, chính sách… nên hầu hết các cơ sở giáo dục mới cơ bản chủ động thực hiện được việc tự chủ về chuyên môn và coi đó là mấu chốt để triển khai tốt các nhiệm vụ giáo dục.

Năm học 2022-2023 là năm thứ 3 các trường phổ thông trên địa bàn tỉnh triển khai Chương trình Giáo dục phổ thông 2018. Với sự chủ động trong tổ chức, quản lý và tiếp cận nhanh với các yêu cầu đổi mới, các nhà trường xây dựng kế hoạch thực hiện chương trình theo hướng phân bổ hợp lí về nội dung và thời lượng dạy học giữa các môn học và hoạt động giáo dục không để quá tải, đáp ứng nhu cầu triển khai chương trình mới theo hướng mở, linh hoạt. Trong thực tế, các nhà trường đã thực hiện tương đối tốt vai trò quản lý, phân phối các hoạt động giáo dục, có sự chuẩn bị tốt về cơ sở vật chất, đội ngũ giáo viên. Đối với giáo viên, bên cạnh việc phải nắm vững chương trình mới, thay đổi nhận thức và phương thức dạy học, đã xác định rõ được vai trò, trách nhiệm của cá nhân trong việc tham gia xây dựng kế hoạch nhà trường, kế hoạch giáo dục bảo đảm tính thực chất và đáp ứng nhu cầu của học sinh, theo hướng tiếp cận năng lực và nội dung học phải phù hợp với khả năng tiếp thu, phù hợp với tâm lý lứa tuổi học sinh…

Thầy giáo Nguyễn Văn Sáng, Hiệu trưởng Trường Tiểu học Thanh Tuyền (TP Phủ Lý) cho rằng: Hiện nay, các trường tiểu học được trao quyền tự chủ và chịu trách nhiệm xã hội nhiều hơn về công tác chuyên môn và chất lượng giáo dục. Trong phạm vi nhà trường, có sự phân cấp trách nhiệm rõ ràng đối với việc tổ chức các hoạt động giáo dục bảo đảm chất lượng. Ở đó, vai trò của hiệu trưởng được thể hiện cao trong xây dựng kế hoạch phát triển năng lực nghề nghiệp cho giáo viên, nhân viên; động viên và tạo điều kiện cho giáo viên và nhân viên tham gia các hoạt động đổi mới giáo dục; là người quản lý, điều hành các hoạt động của nhà trường gắn với thực hiện xã hội hóa giáo dục, phát huy vai trò của nhà trường đối với cộng đồng… Với giáo viên, sự tự chủ chính là chủ động về thực hiện nhiệm vụ chuyên môn, tự chịu trách nhiệm về quá trình thực hiện nhiệm vụ chuyên môn và chất lượng, hiệu quả giáo dục từng học sinh của lớp mình phụ trách.

Sự cần thiết của phân cấp  và tự chủ trong giáo dục

Tự chủ trong giáo dục, giáo viên Trường Tiểu học Thanh Tuyền (TP Phủ Lý) và các trường học đã cơ bản chủ động trong hoạt động chuyên môn, nghiệp vụ. Ảnh: Hà Trần

Tự chủ giáo dục là điều mà tất cả trường học, cấp học đều mong mỏi vì tự chủ đồng nghĩa với việc các nhà trường và bản thân đội ngũ cán bộ quản lý sẽ thuận lợi, chủ động và linh hoạt hơn trong việc chỉ đạo, tổ chức triển khai mọi hoạt động giáo dục trong phạm vi trường học. Hiện nay, do mới được tự chủ về chuyên môn nên các nhà trường tập trung thực hiện tốt một số công việc, như: xây dựng chương trình, kế hoạch phát triển nhà trường theo từng năm học; xây dựng kế hoạch tổ chức các hoạt động giáo dục; bố trí, sắp xếp đội ngũ theo đúng chuyên môn và năng lực; có kế hoạch cụ thể đối với công tác bồi dưỡng giáo viên… Đó cũng là cách làm để thành công hóa yếu tố tự chủ về chuyên môn của nhiều đơn vị trường học.

Trao quyền tự chủ cho trường góp phần nâng cao chất lượng giáo dục và cải thiện cơ hội học tập có chất lượng cho học sinh; phương án tự chủ là cách tạo điều kiện cho các trường học hoạt động tích cực hơn, phát triển hơn, tránh tình trạng bị động… Tuy nhiên, giữa mục tiêu tự chủ và hiện thực hóa vai trò tự chủ của các trường học vẫn đang có những mâu thuẫn, chịu sự ràng buộc khi nhà trường thực hiện việc xây dựng và thực hiện kế hoạch năm học, nhưng nguồn lực tài chính và nguồn lực con người để giúp nhà trường thực hiện được các nhiệm vụ lại do ngành, cấp khác quyết định. Lãnh đạo một phòng GD&ĐT chia sẻ: Đối với vấn đề tự chủ nhân sự, Bộ GD&ĐT đã ban hành các văn bản chủ trương để các nhà trường chủ động xây dựng đội ngũ giáo viên và ngành giáo dục tham mưu về công tác nhân sự, nhưng UBND các huyện, thị xã, thành phố và phòng nội vụ cùng cấp mới là cơ quan quyết định về tuyển dụng nhân sự. Trong điều kiện các cấp học còn thiếu nhiều giáo viên như hiện nay, các nhà trường vẫn có thể hợp đồng tuyển dụng giáo viên ngoài chỉ tiêu biên chế, nhưng do nguồn kinh phí chi thường xuyên hạn hẹp, bị cắt giảm và do không có nguồn tuyển nên rất khó để giải quyết vấn đề thiếu giáo viên. Khi chưa có sự chủ động trong bố trí nhân sự thì câu chuyện tự chủ về nhân sự của các nhà trường chưa thể bàn tới.

Cùng với nhân sự, các nhà trường cũng chưa tiếp cận được với việc tự chủ tài chính để thực hiện các nhiệm vụ giáo dục. Để hướng tới việc tự chủ toàn diện cả về tài chính và nhân lực thì các trường học sẽ phải tính tới nhiều vấn đề, nhất là phải xuất phát từ sự tự nguyện của học sinh, phụ huynh và phải khẳng định được chất lượng giáo dục cao. Được tự chủ về mọi mặt, trong đó có tự chủ về thu, chi tài chính là cách gỡ nút thắt hữu hiệu để nâng cao chất lượng giáo dục, nhất là với các trường hoạt động theo mô hình trường chất lượng cao. Hiện nay, khó khăn chủ yếu của các trường chất lượng cao là mọi hoạt động đều dựa vào nguồn ngân sách được cấp, phần thu thêm cho các hoạt động lại bị bó bởi các quy định về quản lý tài chính khác nên rất hạn chế. Thêm vào đó, tâm lý của cha mẹ học sinh vẫn quen được sự hỗ trợ từ ngân sách nhà nước khi cho con theo học tại các trường công lập nên khi tăng mức học phí theo yêu cầu trường chất lượng cao cũng  sẽ phải mất thời gian để tuyên truyền làm thay đổi tư duy, nhận thức.

Tự chủ giáo dục thể hiện sự chuyển đổi vai trò quản lý và tổ chức hoạt động của nhà trường, đáp ứng các nhu cầu giáo dục đa dạng. Bản chất của tự chủ là đáp ứng đổi mới giáo dục và sự phát triển của nhà trường. Vì vậy, những nỗ lực để thực hiện tự chủ trường học là điều không chỉ ngành giáo dục, các cơ sở giáo dục, mà cả xã hội cũng chờ mong.